4 de setembro de 2020

A BIOASTRONOMIA

A BIOASTRONOMIA - Jean Heidmann 

A Unión Astronómica Internacional creou en 1982 unha comisión especial de «bioastronomía», disciplina nova encargada de explorar a vida no Universo. Esta comisión fixouse como primeiro obxectivo investigar se existen planetas ao redor doutras estrelas situadas fóra do sistema solar. Esta cuestión, tan simple a primeira vista, é evidentemente decisiva. Se se quere ter unha probabilidade de atopar vida, e máis aínda se se trata de vida avanzada, é razoable en efecto, por analogía coa nosa, buscar outros planetas distintos dos que coñecemos. 

Agora ben, podemos dicir que a cuestión progresou notablemente estes últimos anos grazas aos avances da teoría, ao desenvolvemento de tecnoloxías de vangarda e á inmensa colleita de observacións achegadas polas exploracións espaciais durante estes dous últimos decenios. 

No plano teórico, sabemos agora como poden formarse os planetas. Hai que remontarse ao proceso de formación das estrelas a partir do medio inicial gaseoso. As simulacións por computador permítennos pensar que neste caso poden formarse sistemas planetarios: os farrapos gaseosos residuais condénsanse en planetas ao redor da estrela. Se se adopta esta perspectiva, resulta moi verosímil a existencia dc outros sistemas planetarios distintos do noso, xa que o Sol é unha estrela moi común, dun modelo moi corrente, e presenta planetas á súa vez. 

Como detectar a súa existencia? Para comprender os métodos empregados convén considerar primeiro o sistema solar, a título de prototipo. Atopamos o Sol, a Terra, etc., e un planeta moi grande-Júpiter que vira en torno ao Sol en aproximadamente doce anos. Tendo en conta a súa enorme masa (317 veces a masa da Terra) en relación aos outros, podemos supor, para obter un modelo simplificado pero suficientemente manexable, que é o único que vira en torno ao Sol. Por un efecto de reacción, o Sol vira á súa vez en torno ao centro de gravidade común a ambos os corpos. Agora ben, ese centro de gravidade común non se atopa no centro, senón case no bordo do Sol. Resultado: o Sol vira no espazo ao redor dun punto situado preto da súa superficie. Iso fai que resulte animado dun pequeno movemento de oscilación que compensa a revolucí6n de Júpiter. Este sistema Sol-Júpiter desprázase á súa vez polo espazo interestelar ao redor do centro da nosa galaxia, dando unha volta en 250 millóns de anos Imaxinemos por tanto un observador situado nunha estrela próxima: verá que o Sol, en lugar de describir un círculo liso, oscila lixeiramente dun lado a outro dese círculo. Se devandito observador chegase medir esa oscilación, tería a proba de que existe un planeta en torno ao Sol. 

Este é o método máis antigo utilizado para detectar a existencia de planetas ao redor doutras estrelas. Efectivamente, fai máis de corenta ano dous observatorios dos Estados Unidos, provistos de excelentes telescopios, tratan, por medios fotográficos, de medir os abalos aparentes das estrelas máis próximas. Pero a técnica fotográfica utilizada non é o bastante precisa para poder saca conclusións indiscutibles. 

Cos medios electrónicos dos que dispomos na actualidade pódese esperar alcanzar mellores resultados. Preténdese prescindir da placa fotográfica, pouco fiable como método, substituíndoa por unha rejilla moi fina de trazos negros, 3 utilizando fotomultiplicadores. 

Outro dos métodos utilizados parece reportar xa un éxito. Se consideramos a oscilación esta vez desde a órbita de Júpiter, verase como e Sol afástase unhas veces v achégase outras. É posible cun espectrógrafo, medir as velocidades de afastamento ou aproximación dunha estrela. A dificultade estriba en que o efecto inducido por Júpiter no Sol -efecto típico- é da orde de 10 metros por segundo. Habería que medir, en consecuencia, a velocidade das estrelas cunha precisión de 10 metros por segundo para poder empregar este método. 

Isto resultaba impensable fai só dez anos. Con todo, non por iso menos digna deterse en conta, hoxe dispomos dunha nova tecnoloxía, absolutamente simple pero capaz de abrirnos o camiño. Debemos dita tecnoloxía ao novo astrónomo canadense Bruce Campbell e consiste en medir coa maior precisión a posición das liñas emitidas pola estrela, comparándoas coas liñas creadas no laboratorio no mesmo espectrógrafo situado detrás do telescopio. Tradicionalmente traballábase con dous traxectos de luz: o que proviña da estrela e o que chegaba do sistema de referencia. 

Campbell tivo a idea de facerlles seguir o mesmo camiño óptico. Ao eliminar desta maneira numerosas causas de erro, puido alcanzar a precisión do dez metros por segundo. Quede claro que se o principio é dunha simplicidade desconcertante, a realización técnica resultou extremadamente delicada e esixiu anos de esforzos. 

O caso é que con este procedemento conseguiuse localizar unha media ducia de estrelas que responden aparentemente aos criterios expostos para a detección dun sistema planetario. Hai que sinalar, con todo, que Júpiter inviste 12 anos no seu xiro ao redor do Sol. É preciso esperar por tanto un tempo de duración aproximada para sacar conclusións no tocante á existencia de eventuais planetas virando ao redor desas estrelas. 

Pero supondo que a resposta fose positiva, non teriamos aínda, evidentemente, ningunha certeza en canto á vida que puidese desenvolverse neles, baixo unha ou outra forma. Sábese de modo taxativo que a vida, tal como coñecémola na Terra, non existe en Júpiter. E se se ten en conta que a Terra é trescentas veces máis lixeira que Júpiter, compréndese que para detectar un planeta dese tamaño habería que medir efectos trescentas veces máis débiles que os que se esta comezando a abordar. Tales medidas só poderían efectuarse no espazo, para evitar as influencias parásitas da atmosfera terrestre. Están a estudarse proxectos xigantescos, nos que se quere facer intervir telescopios ópticos ou infravermellos de 16 metros de diámetro, postos en órbita cunha precisión extraordinaria. 

Engadamos a este arsenal outros métodos que explotan materiais inicialmente concibidos para outros fins. É o caso de Hipparcos, cuxa misión inicial era medir a posición de 100.000 estrelas cunha precisión dunha milésima de segundo de arco. Vese que, subsidiariamente, podería detectar estrelas que presenten ondulaciones. Pero desgraciadamente, como consecuencia de avarías técnicas menores, Hipparcos non cumprirá máis que a duras penas o seu programa nominal. 

A detección de planetas do tipo Terra permanecerá durante uns anos aínda como unha cuestión aberta. Reducirase a unha extrapolación. a partir do estudo de planetas máis masivos como Júpiter -se é posible localizalos-, cara a planetas máis lixeiros. 

Hai que sinalar, no entanto, un feito. Non se trata dun programa esta vez, senón dun descubrimento inesperado, froito, como sucede tantas veces, do azar. 

O satélite Iras, construído conxuntamente pola NASA e por Holanda, tiña por misión estudar o ceo por medio dun varrido completo e preciso na banda do infravermello. Foi necesario proceder a calibrar os instrumentos de a bordo e elixiuse a estrela Beta da constelación do Pintor, Beta Pictoris, para levar a cabo ese calibrado: 

unha estrela moi coñecida, estable desde hai séculos. Pois ben, comprobouse con sorpresa que presentaba unha radiación infravermella superior á que debería ter. E así foi como, para explicar esta anomalía, descubriuse a existencia ao redor de Beta Pictoris dun disco ecuatorial de po e gas visto de perfil. Cun diámetro comparable ao do sistema solar, o disco, cuxa masa é semellante á de Júpiter, atópase en rotación en torno ao astro e pode ser considerado como un disco protoplanetario. Dato importante: o diámetro dos grans de po mide varias micras, contrariamente aos grans de po interestelar, cuxos diámetros roldan a décima de micra. Pénsase por tanto que esas partículas, que conterían unha parte de xeo claro e de roca escura, serían residuos de cometas que chocarían. Poderoso estímulo para aqueles que defenden as teorías nebulares da formación dos planetas! 

Posteriormente descubríronse unha decena de estrelas provistas de discos do mesmo tipo. Sexamos prudentes: estes descubrimentos son feitos interesantes, pero non probas da existencia de sistemas planetarios en sentido estrito. Hai soamente indicios de que podería tratarse de sistemas planetarios en formación. 

Que froito darán os medios «exóticos» ideados por algúns na actualidade para facer avanzar esta investigación? As lentes gravitatorias, por exemplo, que amplifican as imaxes dos quasars situados detrás das galaxias? Por fascinantes que resulten tales perspectivas, seguen sendo -todo hai que dicilo excesivamente teóricas. 


Ningún comentario:

Publicar un comentario

Nota: só un membro deste blog pode publicar comentarios.